500-LECIE EREKCJI PARAFII ROZPRZA I PARAFII MIERZYN 1521-2021

Dokładna data powstania parafii Rozprza nie jest znana. Możliwe jest istnienie jej w XII wieku, czyli w okresie kiedy kształtował się pierwszy podział kraju na parafie. Natomiast w stulecie później, pod datą 1258 wspomniany jest pierwszy znany proboszcz o imieniu Sebastian („Sebastiano plebano de Rosprza”). Można zatem przyjąć istnienie wówczas parafii, ale i kościoła w Rozprzy. Książęce miasto Rozprza w 1324 r. przeszło na kilka stuleci we władanie prywatne, czyli szlacheckie, toteż bezpośredni patronat nad parafią sprawowali z czasem dziedzice Rozprzy.
Pierwotny akt erekcyjny wystawiony dla rozprzańskiej parafii, uważany był w początkach XVI wieku za zaginiony. Również XIX-wieczne protokoły powizytacyjne sporządzane przez piotrkowskich dziekanów nadmieniają, iż „aktu pierwiastkowej erekcji nie ma”, ale potwierdzają zarazem istnienie drugiego otrzymanego od arcybiskupa gnieźnieńskiego ks. Jana Łaskiego w 1521 r. Z powyższego można wywnioskować, iż ten drugi dokument wystawiony został z braku pierwszego, np. na prośbę ówczesnego proboszcza ks. Marcina Żeromskiego.
Z wydaniem aktu erekcji wiązało się odnowienie i uregulowanie uposażenia kościelnego (beneficjum), tj. praw do ziemi, funduszów (głównie dziesięcin) lub innych przywilejów. Wskazano przy tym zasięg parafii w Rozprzy umiejscawiając ją w dekanacie tuszyńskim i archidiakonacie łęczyckim. Jednak w późniejszych stuleciach duchowieństwo rozprzańskie dysponowało zwykle odpisami tejże erekcji, gdyż oryginał zdeponowany został w Kaliszu i do Rozprzy nigdy nie powrócił. Zachowana do dziś jedyna 9-stronicowa kopia dokumentu sporządzona została w 1803 r. przez proboszcza ks. Pawła Redeckiego (1764-1847) i w chwili obecnej znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym w Częstochowie.
Renowacja parafii miała duże znaczenie w wyznaczaniu reguł, według których kierowało się duchowieństwo. W następnych stuleciach XVII i XVIII dla księży stała się podporą w licznych zatargach i procesach z dziedzicami Rozprzy, gdy problematyką stał się rodzaj opłacania dziesięciny oraz lokalizacja gruntów kościelnych. Otóż właściciele ziemscy wprawdzie płacili należne Kościołowi dziesięciny, lecz w pieniądzach, podczas gdy erekcja jasno wyrażała, iż te miały być wedle zwyczaju polskiego wytyczne tj. zbożowe. Fakt ten wynikał poniekąd ze zniszczeń wojennych ogarniających kraj, podczas których upadające dworskie gospodarstwa rolne musiały zwiększać nakłady sił aby przetrwać. Poza tym brakowało dostatecznej liczby rąk do pracy, a i też ciągle wzrastały ceny produktów rolnych. Jednak eskalacja tego typu konfliktów była w ówczesnej Rzeczpospolitej dość powszechna. Narastały także nieporozumienia na tle gruntów proboszczowskich (plebańskich), które choć zostały w erekcji opisane, to jednak nie można się było dopatrzeć ich ścisłych granic względem gruntów dworskich. Z tego tytułu dochodziło do nadużyć i nieprawnego zagarnięcia części ziemi kościelnej przez rozprzańskich dziedziców.

Podobny kanoniczny akt ustanowienia parafii w języku łacińskim wystawiono w 1521 r. również dla sąsiedniego Mierzyna w dekanacie tuszyńskim, jako że pierwotny się nie zachował. Dokument powstał w czasach probostwa ks. Jana Mirskiego i nosił tytuł „Errectio Ecclesia Mierzynensis 1521 annus”. Sama zaś parafia posiada metrykę średniowieczną, gdyż jeszcze w 1399 r. wzmiankowano tu pierwszego znanego plebana o imieniu Mateusz. Do dziś w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Częstochowie zachowały się dwa odpisy aktu. Pierwszy 2-stronicowy wykonał w 1671 r. ks. Stanisław Rzucki, notariusz i kanonik kapituły gnieźnieńskiej, drugi 4-stronicowy odpis sporządził w 1837 r. proboszcz ks. Ignacy Bogusławski.
Zasadniczo oba dokumenty erekcyjne są rezultatem dokonanych w omawianych parafiach wizytacji arcybiskupich w 1521 r. W ich trakcie spisano dodatkowo protokoły powizytacyjne, które następnie na polecenie abp. Łaskiego zamieszczono w księdze uposażeń „Liber beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis”. Stąd też zarówno protokoły, jak i wystawione akta erekcyjne upodabniają się w treści, miejscami są wręcz nieodróżnialne. Równocześnie protokoły te są najstarszymi znanymi wizytacjami generalnymi w parafii Rozprza i parafii Mierzyn.
Istniały również inne parafie, które otrzymały od abp. Jana Łaskiego osobne erekcje, niezależnie od spisanego „Liber beneficorum”. Parafie te w części znajdują się obecnie na terenie archidiecezji częstochowskiej i archidiecezji łódzkiej. I tak np. parafia Będków otrzymała ponowną erekcję w 1523 r., parafia Krzepczów oraz parafia Bełdów w 1526 r. Wtórnych erekcji otrzymało wiele innych polskich parafii, w różnych okresach czasu i od różnych biskupów.
Dokumenty erekcji z 1521 r. przynosiły chlubę dla obu parafii w Rozprzy i Mierzynie. Stanowiły podstawę ich kanonicznego funkcjonowania, ustanawiały nowy dla nich początek. W 2021 r. przypada wspólnie dla Rozprzy i Mierzyna historyczne 500-lecie renowacji parafii.

Opracował: Tomasz Kuźnicki